Het geld van de toekomst/Noten

←

Dankwoord

Het geld van de toekomst ({{{page}}}) Bernard Lietaer

Voorwoord

→

Deel I

1	Lapham, Lewis: Money and Class in America: Notes and Observations on Our Civil Religion (New York: Weidenfeld and Nicolson, 1988).
2	Trilling, Lionel: The Liberal Imagination (New York: Viking, 1950).
3	Drucker, Peter: The Post Capitalist Society (Harper Business, 1993), blz. 1.
4	Mesarovic, Mihaljo en Pesterl, E.: Mankind at the Turning Point: The second report to the Club of Rome (New York: New American Library, 1974).
5	Alle voorgaande gegevens over de verouderingstrend zijn afkomstig van een lezing in januari 1999 in de San Francisco Bay Area door Ken Dytchwald, de oprichter van Age Wave Inc. en schrijver van o.a. Age Wave en Wellness and Health Promotion for the Elderly.
6	De Organization for Economic Cooperation and Development (OECD) is gevestigd in Parijs en is de associatie van de meest ontwikkelde landen in de wereld.
7	Petersen, Peter G.: ‘Gray Dawn: The Global Aging Crisis’ in: Foreign Affairs (januari februari 1999), blz. 43.
8	Alle gegevens in dit kader komen uit: Petersen, Peter G., ibid., blz. 44 45.
9	De gegevens in deze paragraaf komen uit Petersen, Peter G., ibid, blz. 46.
10	Killinger, Barbara: Workaholics: The Respectable Addict (Toronto: Key Porter Books, 1991), blz. 7.
11	‘Job Stress Characterized as ‘‘Global Phenomenon’’’, Oakland Tribune, 23 maart 1993, D 11.
12	Greider, William: One World: Ready or Not (New York: Simon and Schuster, 1997); tegenstelling geciteerd in Success Digest, maart 1997.
13	William Bridges, auteur van Understanding Today’s Job Shift, tijdens een conferentie in San Francisco, 1995.
14	Deze periode is door historici al ‘Europa’s Eerste Renaissance’ en ‘Europa’s Renaissance van het Gewone Volk’ genoemd, vanwege de ongebruikelijk hoge levensstandaard van de gewone mensen.
15	Geciteerd door Rifkin, Jeremy, in ‘After Work’, Utne Reader, mei/juni 1995, blz. 54. Enkele van de hiervoor gegeven voorbeelden worden ook in dat artikel geciteerd.
16	Rapport van Associated Press, ingediend door Donna Abu Nasr op 27 november 1998.
17	Davidson, Keay: ‘Ice of Antarctica May be Melting’, San Francisco Examiner, 2 augustus 1998, blz. A4.
18	The Economist (1 januari 1999), blz. 32.
19	Caffrey, Andy: ‘Antarctica’s ‘‘Deep Impact’’ Threat’, Earth Island Journal (zomer 1998), blz. 26.
20	Warning to Humanity.
21	Adbusters: Journal of the Mental Environment (winter 1997), blz. 41.
22	Toen hij de John Bates Clark Medaille kreeg toegekend, een prijs die gegeven wordt aan de beste econoom die jonger is dan veertig jaar
23	Krugman, Paul: ‘The Return of Depression Economics’, Foreign Affairs (januari/februari 1999), blz. 42 74.
24	Russell, Peter: The White Hole in Time (New York: Aquarian/Thompson, 1992), blz. 198.
25	Dee Hock, oprichter en oud voorzitter van VISA International.
26	Meadows, Donella e.a.: Beyond the Limits (Post Mills, Vermont: Chelsea Green Publishing, 1992), blz. 191.
27	Oates, J.: Babylon (Londen, 1979), blz. 25.
28	Duurzaamheid als proces, als tegenstelling tot een passieve toestand, is eerder gedefinieerd in het ‘Brundlandt Report’, voorbereid voor de World Commission on Environment and Development (WCED), getiteld Our Common Future (Oxford: Oxford University Press, 1987) en in Meadows, Donella e.a.: Beyond the Limits (Post Mills, Vermont: Chelsea Green Publishing, 1992).
29	In een persoonlijk interview van de auteur met de heer Hotta op 20 februari 1999.
30	US News and World Report, 30 december 1996, blz. 72.
31	Becker, Ulrich: ‘Goodbye to all that Wage Slavery’, New Statesman (5 maart 1999).
32	Er zijn meer dan 1000 tempels op Bali. Elke tempel heeft elke 210 dagen haar odalan festival, dat drie dagen kan duren. In aanvulling daarop zijn er cyclische festivals bij elke volle maan, elke 4 jaar, elke 10 jaar, elke 100 jaar. Er zijn ook ceremonies thuis en 5 of 6 belangrijke ceremonies in ieders leven, waarvan de belangrijkste de crematie is, waarvoor de voorbereidingen langer dan een maand kunnen duren. Alles bij elkaar besteden hindoestaanse Balinese mannen 30 en vrouwen tot 40% van hun tijd aan voorbereidingen voor of meedoen aan ‘tempeltijd’.
33	GEN omvat een aantal ecodorpen over de hele wereld, waaronder de Findhorn Community (Schotland), The Farm (Tennessee, VS), Lebensgarten (Steyerberg, Duitsland), Crystal Waters (Australië), Ecoville (Sint Petersburg, Rusland), Gyûrûfû (Hongarije), het Ladakh Project (India), het Manitou Instituut (Colorado, VS) en de Deense Eco Village Association. Er zijn regionale hoofdkantoren in Australië, Duitsland, de VS en Denemarken.
34	Het Russische ‘Gouden Kroon’ betalingssysteem is een van drie casestudy’s in Krüger, M. en Godschalk, H.: Herausforderung des bestehenden Geldsystems im Zuge seiner Digitalisierung—Chancen für Innovationen (Karlsruhe: Institut für Technikfolgenabschätzung und Sysytemanalyse, november 1998).
35	Galbraith, J.K.: Money: Whence it came, Where it went (Boston: Houghton Mifflin Co., 1975), blz. 5.
36	Needleman, Jacob: Money and the Meaning of Life (New York: Doubleday Currency, 1994), blz. 239.
37	Skidelsky, Robert: John Maynard Keynes: The Economist as a Savior, Vol. II (New York: Penguin, 1994), blz. 312. Ook geciteerd door Lawrence S. Ritter ed.: Money and Economic Activity (Boston: Houghton Mifflin, 1967), blz. 33.
38	John Maynard Keynes: A Treatise on Money (Londen, 1930), hfdst. 1, blz. 13.
39	Mysterium Geld: Emotionale Bedeutung und Wirkungsweise eines Tabus (München: Riemann Verlag).
40	Congreslid Bill Dannemeyer, uit het zuiden van Californië, schreef aan zijn kiesdistrict: ‘Het is geen toeval dat het Amerikaanse experiment met een papieren dollarstandaard, een variabele standaard, plaatsvindt terwijl tegelijkertijd onze cultuur zich afvraagt of de Amerikaanse beschaving gebaseerd is op de joods christelijke ethiek of op werelds humanisme. De eerste heeft te maken met hemelse regels van God, die in de bijbel zijn beschreven. Het laatste gaat uit van variabele regels die door de mens zijn vastgesteld en naar behoefte worden aangepast.’ Geciteerd in William Greider: The Secrets of the Temple (New York, Touchstone Books, 1987), blz. 230.
41	Ferguson, Sarah: ‘Star Trek: The Next Currency’, Worldbusiness, voorjaar 1995, blz. 14.
42	Greider, William: The Secrects of the Temple (New York: Touchstone Books, 1987), blz. 240.
43	Davies, Glyn: A History of Money from ancient times to the present day (Cardiff: University of Wales Press, 1994), blz. 27
44	Williams, Jonathan: Money: A History (New York: St. Martin’s Press, 1997), blz. 207 209.
45	Dit wordt in detail besproken in Bijlage A.
46	Proust, Marcel: Le Temps Retrouvé.
47	Buchan, James: Frozen Desire: The Meaning of Money (New York: Farrar Strauss Giroux, 1997), blz. 19 20. Cursivering toegevoegd.
48	Zeitgeist kan letterlijk vertaald worden als ‘geest van de tijd’, maar een Nederlandse vertaling doet geen goed recht aan de oorspronkelijk Duitse uitdrukking. Zeitgeist omvat ook de stemming, de modieuze ideeën, en de kunstvormen waardoor deze stemming en ideeën tot uitdrukking komen. Het is interessant dat het concept van Zeitgeist en de daarbij horende gedachte van Weltanschauung (letterlijk ‘manier om de wereld te beschouwen’) door de Duitse filosoof George Wilhelm Friedrich Hegel (1770 1831) parallel ontwikkeld werden met het concept van een land als natie.
49	De Duitse filosoof Hegel ontwikkelde het theoretische concept van een natie als eigendom van de mensen die daar wonen, in tegenstelling tot particuliere of oligarchische leengoederen die de historische norm in koninkrijken of keizerrijken was.
50	Handy, Charles: The Empty Raincoat (Londen: Arrow Business Books, 1995), blz. 108.
51	Committee on the Working of the Monetary System, Report (Londen, Her Majesty’s Stationary Office, 1959), par. 345, blz. 117.
52	Deze technische aspecten worden verklaard in bijlage A.
53	Jackson & McConnell: Economics (Sydney: McGraw Hill, 1988).
54	Bemerk wel dat ik ‘in voldoende omvang’ zeg, en niet ‘in overvloed’. Economen zullen terecht opmerken dat als er van een goed (inclusief geld) meer dan genoeg is, dat goed als waardeloos wordt beschouwd. Dit geldt niet voor voldoende omvang. Andere geldstelsels scheppen geld in voldoende mate (bijvoorbeeld uren dienstverlening), waarbij er geen schaarste is er maar evenmin sprake is van overvloed.
55	Het verhaal van het elfde schijfje is een vereenvoudigd voorbeeld voor niet economen en isoleert de gevolgen van rente op geld op de economie. Om die ene variabele apart te zetten, heb ik aangenomen dat er een nulgroei in de gemeenschap was: geen bevolkingstoename, geen toename van productie of geld. In de praktijk groeien deze drie variabelen natuurlijk na verloop van tijd, waardoor de gevolgen van interest verder worden versluierd. Het punt van ‘het elfde schijfje’ is eenvoudigweg dat—als alle andere dingen gelijk blijven—concurrentie, nodig om het geld te verkrijgen om de rente te betalen (welk geld nooit geschapen wordt), structureel in het huidige systeem is ingebouwd.
56	Thuillier, P.: ‘Darwin chez les Samourai’ in La Recherche, Nummer 181 (Parijs 1986), blz. 1276 1280.
57	Sahtouris, Elisabet: Earth Dance: Living Systems in Evolution (Alameda, C.A. Metalog Books, 1996).
58	Kennedy, Margrit: Geld ohne Zinsen und Inflation: Ein Tauschmittel das Jedem dient (Goldman Verlag, 1998), blz. 22 en 38. De waarde van goud is in deze berekening vastgesteld op DM 18.500 per kilo goud, de waarde die goud had in januari 1990, en het gewicht van de aarde in kilogrammen op 5973 gevolgd door 24 nullen. Berekeningen door Heinrich Hausmann: Die Josefpfennig (Furth, 1990).
59	Kennedy, Margrit: Interest and Inflation Free Money (Okemos, Michigan: Sava International, 1995), blz. 26. Er is ook een Duitse editie.
60	Bron: Project Responsible Wealth, 37 Temple Place, Boston M.A. 02111.
61	Meadows, Donella: ‘Wealthy stand up for greater equality’, Bennington Banner (november 1997).
62	Korten, David: ‘Money versus Wealth’, YES! A journal of Positive Futures nr. 2, voorjaar 1997), blz. 14. Deze uitgave is gebaseerd op een studie gehouden door Sarah Anderson en John Cavanagh voor het Institute for Policy Studies (1996).
63	Gates, Jeff: The Ownership Solution (Boulder: Perseus Books, 1998).
64	Geciteerd door Mayer, Martin: The Bankers: The Next Generation (New York: Truman Talley Books/Dutton, 1997), blz. 129.
65	The Economist (28 september 1969): Survey of the World Economy, blz. 3 4.
66	Schatting door John Gage, Chief Scientist bij Sun Microsystems. Hij schat ook dat het aantal smartcards in 1999 zal stijgen tot 600 miljoen.
67	Von Tunzelmann, G.N.: Steam Power and British Industrialization to 1860 (Oxford: Clarendon Press, 1978).
68	The Economist (28 september 1969): Survey of the World Economy, blz. 10.
69	Goldman Sachs Investment Research: The race to build the Broadband Kingdom (12 augustus 1998).
70	Cleveland, Harlan: ‘Fairness and the Information Revolution’, World Business Academy (deel 11 nr. 2, 1997).
71	Cleveland, Harlan: Leadership and the Information Revolution (Minneapolis: World Academy of Art and Science, 1997); en The Knowledge Executive: Leadership in an Information Society (New York: Truman Talley Books/E.P. Dutton, 1985).
72	Rheingold, Howard: Virtual Reality and Virtual Community (New York: HarperPerennial, 1993).
73	Opmerkingen van Ted Hall, directeur van McKinsey & Co, op het State of the World Forum, San Francisco, november 1997.
74	Ibid.
75	Deze wet dateert uit de tijd van de agriculturele economie. Zij laat zien dat elke additionele ton kunstmest of elk additioneel uur arbeid minder extra produceert dan de voorgaande eenheid als men aan een gegeven stuk land een additionele eenheid toevoegt, zoals kunstmest of arbeid. Op een gegeven moment zal te veel kunstmest of arbeid de opbrengst zelfs doen verminderen.
76	Arthur, Brian: ‘Increasing Returns and Two Worlds of Business’, Harvard Business Review (juli 1966).
77	Bruto nationaal product.
78	Cleveland, Harlan: ‘Fairness and the Information Revolution’ in: Perspectives on Business and Global Change (deel 11 nr. 2, World Business Academy).
79	Frank, Robert en Cook, Philip: The Winner Takes All Society (Free Press). Zie ook het baanbrekende artikel uit 1981 van Rosen, Sherwin: ‘The Economics of Superstars’.
80	Wired (november 1997), blz. 202.
81	Hilzenrat, David S.: ‘Change is good, they Bet’ en ‘Fewer Middlemen, Bigger Margin’ in The Washington Post (21 oktober 1997), blz. 13.
82	Platt, Charles: ‘Digital Ink’ in Wired (mei 1997), blz. 162 165.
83	Deze POD drukkerijen zijn op het ogenblik eigendom van de Ingram Book Company, de grootste boekengroothandel van de VS. Hun eerste toepassing is het produceren van boeken die niet meer leverbaar zijn, waarvan in de zomer van 1998 al een paar honderd titels beschikbaar waren. Optimisten beschouwen dit als een manier om te voorkomen dat boeken niet meer in druk leverbaar zijn. Pessimisten zien het risico dat veel boeken nooit meer op de ‘normale manier’ geproduceerd worden.
84	Boyle, David: E Money (Financial Times Management Report, december 1999).
85	Gosling, Paul: Changing Money: How the digital age is transforming financial services (Londen: Bowerdean, 1999).
86	Smart card News, februari 1999.
87	Tijdens een door het ministerie van Financiën belegde bijeenkomst in Washington, geciteerd door Mayer, Martin: The Bankers: The Next Generation (New York: Truman Talley Books/Dutton, 1997), blz. 34.
88	Boyle, David: ‘The scandal of the tax havens’, New Statesman, 13 november 1998.
89	The Forrester Report: Money and Technology—Open Finance (dl. 2, nr. 4, december 1996), blz. 3
90	Cendant is de grootste on lineverkoper, met een verkoopvolume op het net van zo’n $1,5 miljard in 1997. Cendant is ook het onderwerp van een casestudy in hoofdstuk 4.
91	Wired (september 1997), blz. 223.
92	Het citaat van Eliot komt uit The Rock en dat van Cleveland uit The Knowledge Executive: Leadership in an Information Society (New York: Truman Talley Books/Dutton, 1985), blz. 22.
93	Hayek was nog strenger in zijn commentaar dat ‘praktisch alle regeringen uit het verleden hun exclusieve macht hebben gebruikt om geld uit te geven, teneinde de mensen op te lichten en te plunderen’. (Hayek: ‘Choice in Currency: a Way to Stop Inflation’, IEA Occasional Paper 48, 1976).
94	Valéry, Paul: Historical Fact (1932).
95	Schwartz, Peter: The Art of the Long View (New York: Doubleday Currency, 1996), blz. 43.
96	Botkin, J., Elmandjira, M. en Malitza, M.: No Limits to Learning: Bridging the Human Gap (New York: Pergamon Press, 1979).
97	Schwartz, Peter: ‘Foresee the Futures: The Art of the Long View’, Soundview Executive Book Summaries, vol. 13, nr. 8, deel 2. Augustus 1991, blz. 1 3.
98	Sunter, Clem: The World and South Africa in the 1990s, en The High Road: Where are we Now? (Capetown: Tafelberg, Huam and Rousseau, 1996).
99	Schwartz, Peter: The Art of the Long View (New York: Doubleday Currency, 1996).
100	‘Smartcards’ zien eruit als plastic creditcards, maar zij bevatten een computerchip in plaats van de magnetische strip om gegevens op te slaan. Dit maakt niet alleen het opslaan van veel meer informatie mogelijk, maar ook het lokaal verwerken van gegevens voor bijvoorbeeld identificatie en coderingsdoeleinden.
101	Het ‘Plaza Agreement’ was het akkoord dat de ‘G 5’, de vijf belangrijkste centrale banken (VS, Japan, Duitsland, het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk) in 1985 in het Plaza Hotel in New York ondertekenden, teneinde een gecoördineerde poging te doen om de waarde van de dollar op de wereldmarkten te verlagen. Het markeerde het einde van de non interventiepolitiek door de VS op de valutamarkten.
102	Zo genoemd naar de Nederlandse stad waar de landen van de Europese Unie overeenkwamen om de volgende fase van het Europese integratieproces te implementeren, inclusief de enkelvoudige munteenheid, de ‘euro’, die in 1999 werd geïntroduceerd.
103	Terminologie en methodologie van scenario’s zijn ontleend aan Schwartz, Peter: The Art of the Long View (New York: Doubleday Currrency, 1996), blz. 19.
104	Havelock, Eric: The Muses Learn to Write: Reflections on Orality and Literacy, from Antiquity to the Present (Stanford, C.N: Yale University Press, 1988).
105	Shlain, Leonard: The Alphabet versus the Goddess: The Conflict between Word and Image (New York: Viking, 1998).
106	McLuhan, Marshall: The Gutenberg Galaxy: The Making of Typographical Man (Toronto: University of Toronto Press, 1962).
107	Zie onder andere McLuhan, Marshall: The Medium is the Message: an Inventory of Effects (Hardwired, 1996).
108	De stijl van dit scenario en een gedeelte van de inhoud zijn geïnspireerd door twee artikelen: ‘Altered States’ door Paul Rogers en ‘The Wild Frontier’ door Peter Popham, beide in The Sunday Review (zondagsbijvoegsel van The Independent, 13 oktober 1996), blz. 10 14. Hoewel sommige ideeën uit deze artikelen komen, zijn er ook aanzienlijke toevoegingen en veranderingen, waar de oorspronkelijke auteurs het wellicht niet mee eens zijn en waarvoor ik de volledige verantwoordelijkheid neem.
109	Handy, Charles: The Empty Raincoat (Londen: Arrow Business Books, 1992).
110	Greenspan, Alan: ‘Fostering Financial Innovations: the Role of Government’ in The Future of Money in the Information Age (Washington D.C: The Cato Institute, 1997), blz. 49 50.
111	Wired (februari 1999), blz. 149.
112	De informatie in dit kader is een samenvatting uit Wired (juli 1998), blz. 86.
113	OECD is de Organization for Economic Cooperation and Development (OESO = Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling), gevestigd in Parijs. Het omvat de 24 meest ‘ontwikkelde’ landen van de wereld.
114	The Economist, 22 maart 1997, blz. 143 en 21 maart 1998, blz. 135.
115	Sarah Anderson en John Cavanagh in een door het Institute for Policy Studies uitgevoerd onderzoek (1996).
116	Hawken, Paul, geciteerd door Korten, David: The Post Corporate World: Life after Capitalism (San Francisco: Berret Koehler, 1999), hfdst. 2, blz. 8.
117	Geciteerd in A Matter of Fact, vol. 25, juli december 1996.
118	Hacker, Andrew: Money: Who has how much and why (New York: Scribner, 1997), hfdst. 8 (blz. 105 122).
119	Bureau of Census: Government Finances Series GF, nr. 5 various years. Zie ook Bartlett, Donald en Steele, James: America: Who Really Pays Taxes?
120	Hamelink, Cees J.: ‘The Right to Communicate’, IDOC Internazionale (januari juni 1999).
121	De meeste van deze voorbeelden komen uit: Adbusters: Journal of the Mental Environment (winter 1997). Uitzondering zijn de voorbeelden over adverteren op het strand en Metro Cinevision, waarover werd bericht op Public Radio International (PRI).
122	Stuart Elliott: ‘Digital Imaging: Going where no Ads Have Gone Before’, International Herald Tribune (2 3 oktober 1999), blz. 9 10.
123	Swimme, Brian: ‘The hidden heart of the cosmos’, lezing tijdens het State of the World Forum, San Francisco, november 1997.
124	De Long, Bradford en Froomkin, Michael: ‘The Next Economy’ in Hurley, Deborah; Kahin, Brian en Varian, Hal: Internet Publishing and Beyond: the Economics of Digital Information and Intellectual Property (Cambridge: MIT Press, 1998).
125	Kaplan, Robert in ‘Was democracy just a moment?’ Atlantic Monthly (december 1997), blz. 73.
126	Ibid., blz. 71.
127	Geciteerd door Kaplan, Robert, in ‘Was democracy just a moment?’ Atlantic Monthly (december 1997), blz. 73.
128	Lempinen, Edward: ‘Journalists Probe Their Own Credibility Gap’, San Francisco Chronicle, zaterdag, 1 augustus 1998, blz. A7.
129	Keohane, Robert en Nye, Joseph: ‘States and the Information Revolution’, Foreign Affairs (september/oktober 1998, vol. 77 nr. 5), blz. 90.
130	Lempinen, Edward: ‘Journalists Probe Their Own Credibility Gap’, San Francisco Chronicle, zaterdag, 1 augustus 1998, blz. A1.
131	Baker, Russ: ‘The Big Squeeze’, Columbia Journalism Review (oktober 1997).
132	Barlett, Donald L. en Steele, James B.: ‘What corporate welfare costs’. Time (6 november 1998).
133	Alle gegevens in dit kader komen uit Barlett & Steele, ibid.
134	Korten, David: When Corporations Rule the World (San Francisco: Berret Koehler Publishers, 1997), blz. 74.
135	Verkort en aangepast aan het Scenario dat is voorbereid door het Global Business Network over de Generatie X. Netview, vol. 7, nr. 1 (winter 1996), blz. 5 7.
136	Variaties op zo’n ineenstorting zijn voorspeld door Joel Kurzman, of George Soros (zie beide verwijzingen in het Voorwoord) of Judy Shelton: Money Meltdown: Restoring Order to the Global Currency System (New York: The Free Press, 1994).
137	Behalve de eigenaardige uitzondering van de Zwitserse franc, die theoretisch nog aan goud gekoppeld was tot 1999. Zwitserland is het enige land dat officieel niet tot het IMF behoort, maar heeft wel een zetel in de zogenoemde ‘10+1’ groep: de tien monetair belangrijkste landen, plus Zwitserland.
138	Een ineenstorting van de dollar zou erger zijn dan de krach van 1929, niet alleen omdat hij meer over de wereld verbreid optreedt, maar ook omdat hij bijna alle financiële instrumenten zou beïnvloeden. In 1929 stortten bijvoorbeeld alleen de belangrijkste aandelenmarkten in. Men zou aan de krach hebben kunnen ontsnappen door gewoon het spaargeld in bijvoorbeeld overheidsobligaties van de VS te stoppen. De meeste obligatiemarkten en het op goud gebaseerde wereldvalutastelsel stonden in de jaren dertig onder hoge druk, maar bleven over het algemeen overeind. Er was een oorlog voor nodig om het oude, op goud gebaseerde geldstelsel, eens en voor altijd op te heffen.
139	Homease: 10 Points (San Francisco, voorjaar 1989), blz. 4.
140	The Progressive Review nr. 105.7 (website van AFL CIO).
141	AFDC HAP is de afkorting van ‘Aid to Families with Dependent Children—Homeless Assistance Programs’.
142	Center for Common Concern: A Homebase Report (San Francisco, jaarverslagen van 1989, 1993, 1994 en 1996).
143	City and Council of San Francisco: Comprehensive Housing Affordability Strategies for Siting Housing and Services for Homeless People: Annual Plan for 1994 (5 november 1993).
144	Gegevens uit ‘Report to Congress: Education for Homeless Children and Youth Program’ (Stewart B. McKinney Homeless Assistance Act, Title VII, Subtitle B), juli 1995. Deze gegevens omvatten alleen kinderen van wie gerapporteerd is dat zij bijzondere moeilijkheden hebben om op een school te worden ingeschreven omdat ze dakloos zijn.
145	Waxman en Hinderliter: A Status Report on Hunger and Homelessness in America’s Cities: 1996 (US Conference of Mayors, 1520 Eye St. N.W., Suite 400, Washington D.C. 20006 4005).
146	‘Betaalbare huisvesting’ wordt technisch gedefinieerd als het absorberen van maximaal 30% van de inkomsten voor belastingen. ‘Normale marktprijs’ is de kosten van niet gesubsidieerde huisvesting in het gebied.
147	Kaufman, Tracy: Housing America’s Future: Children at Risk (Washington D.C. Low Income Housing Coalition, 1996).
148	Waxman en Hinderliter: ibid. (1996).
149	Homes for the Homeless, Inc.: The New Poverty: A Generation of Homeless Families (New York, 1992).
150	Children’s Defense Fund (CDF) en de National Coalition for the Homeless: Welfare to What? Early Findings on Family Hardship and Well Being (http://childrendefense.org/fairstart_welfare2what.html), december 1998.
151	Quotable Women (Londen; Running Press, 1991).

Deel II

1	Needleman, Jacob: Money and the Meaning of Life (New York: Doubleday Currency, 1991), blz. 177.
2	Timberlake, Richard H.: ‘Private Production of Scrip Money in the Isolated Community’, Journal of Money, Credit and Banking, vol. 19, nr. 4 (november 1987), blz. 437 447.
3	Naisbitt, John: Megatrends (New York: Warner Books, 1982), blz. 183.
4	Chicken Soup for the Soul (Deerfield Beach, Florida: Health Communications, Inc., 1993), blz. 149.
5	De eerste en de tweede betekenis van het woord ‘job’ in de Oxford English Dictionary.
6	De originele tekst luidt: ‘That weore waes begunnen onzean Godes willan’, Aelfric Homilies (11e eeuw) (Aelfric, ook: Grammaticus, ca. 955 ca. 1020, Engelse abt en schrijver. Vert.)
7	Premier’s Council on Health Strategy: Nurturing Health: A Framework on the Determination of Health (Toronto, 1991), blz. 7.
8	Een van de betere onderzoeken op dit gebied is gedaan door Rifkin, Jeremy: The End of Work: The Decline of the Global Labor Force and the Dawn of the Post Market Era (New York: Puttnam, 1995). Verschillende van de volgende voorbeelden zijn aan dit werk ontleend.
9	Zowel de verwijzing naar Fortune als naar de Wall Street Journal zijn geciteerd in Netview (Global Business Network News), vol. 7, nr. 1 (winter 1996), resp. blz. 16 en blz. 9.
10	Gegevens uit The Economist (28 september 1996), blz. 13.
11	Het boek dat dit allemaal op gang bracht was van Hammer, Michael & Champy, James: Reengineering the Corporation: A Manifesto for Business Revolution (New York: Harperbusiness, 1994).
12	Geciteerd in The New Leaders (San Francisco: Sterling and Stone, Co.), mei juni 1996, blz. 6.
13	Bridges, William: Understanding Today’s Job/Shift, Conference in San Francisco, april 1995. Veel van de voorbeelden van ondernemingen in de VS komen uit zijn onderzoek.
14	Bassett, Philip: ‘Decline of full time work to continue, says forecast’ in The Times (Londen, 29 oktober 1996).
15	Rapportage door Melania Brian in The Independent (15 oktober 1996).
16	Bridges, William: zie noot 13.
17	Krugman, Paul: The Accidental Theorist and other Dispatches from the Dismal Science (New York, Londen: W.W. Norton & Co, 1998), vooral dl. I: ‘Jobs, Jobs, Jobs’.
18	Greider, William: One World, Ready or Not; Reich, Robert: Inside the Cabinet.
19	Krugman, Paul: ibid., blz. 31.
20	Keynes, John Maynard: Essay on Persuasion (1930).
21	Wiener, Norbert: The Human Use of Human Beings (New York: Houghton Mifflin, 1950), blz. 162.
22	Machiavelli, Niccolò, in de bloemlezing van Bouthout, Gaston: L’Art de la Politique (Parijs: Editions Seghers, 1969), blz. 146.
23	Case materiaal verzameld door Jeremy Rifkin voor het artikel ‘African Americans and Automation’, Utne Reader nr. 69 (mei juni 1995), blz. 68.
24	Nicholas Leman, geciteerd door Rifkin. Ibid.
25	Rifkin, Jeremy: The End of Work: The Decline of the Global Labor Force and the Dawn of the Post Market Era (New York: Putnam, 1995).
26	Cradall, B.C.: Nanotechnology: Molecular Speculations on Global Abundance (Cambridge: The MIT Press, 1996), blz. 52.
27	Michael, Don: Automation: the Silent Conquest; Michael, Don: The Unprepared Society; Toffler, Alvin: Future Shock.
28	Citaat van de filosoof Pogo Possum.
29	Cahn, Edgar: geciteerd in YES! A Journal of Positive Futures, special issue on Money: Print your Own ( 2, voorjaar 1997), blz. 12.
30	Er is een opmerkelijke catalogus van meer dan 300 pagina’s die een inventaris geeft van enkele duizenden voorbeelden waarvan exemplaren van geld bewaard zijn gebleven. Zie Mitchell, Ralph A. en Shafer, Neil: Standard Catalog of Depression Scrip of the United States in the 1930’s including Canada and Mexico (Iola, Wisconsin 54990: Krause Publications, 1984). Het Chase Manhattan Bank Museum of Money of the World heeft ook een uitgebreide collectie van zulke voorwerpen.
31	Onderdeel van de collectie van de Smithsonian Institution in Washington D.C.
32	Onder anderen prof. Joachim Starbatty (Tübingen), prof. Oswald Hahn (Neurenberg), prof. Hans C. Binswanger (St. Gallen), prof. Dietrich Suhr (Augsburg). Gesells werk in het Duits omvat 18 delen: Gesammte Werke (ed. Werner Onken). Alleen zijn hoofdwerk werd in het Engels uitgegeven onder de titel Natural Economic Order, maar dateert van 1958 (vertaald door Philip Pye). Als opmerkelijke uitzonderingen op de onbekendheid van Gesells werk buiten Duitsland kan men noemen T. Cowen, R. Krosner, William Darrity en Mario Seccareccia, allen auteurs van recente publicaties over Gesells werk.
33	Zie hoofdstuk 8.
34	Johnson, Paul: Modern Times: The World from the Twenties to the Eighties (New York: Harper & Row, 1983), blz. 134 135.
35	Gedetailleerde cijfers zijn verkrijgbaar uit Whale, P.B.: Joint Stock Banking in Germany (Londen, 1930, 1968), blz. 210.
36	De verkiezing van 6 november 1932 is bewust niet in deze grafiek opgenomen omdat Hitler, na de verkiezingen van juli 1932, geweigerd had vice kanselier onder Von Papen te worden, waardoor een nieuwe verkiezing, slechts enkele maanden later, werd afgedwongen. Door deze ‘alles of niets’ houding verloren de nationaal socialisten in november 1932 twee miljoen stemmen, maar deze terugval had duidelijk te maken met de onverzoenlijke houding van Hitler en niet met fluctuaties van de werkloosheid.
37	Bronnen: Wörgls ‘Heimat Museum’ en Schwartz, Fritz: Das Experiment von Wörgl (Bern: Genossenschaft Verlag Freiwirtschaftlicher Schriften, 1951).
38	Programma van Untergugenberger, 8 januari 1934 (Wörgl Heimat Museum).
39	Fisher, Irving: Stamp Script (New York: Adelphi Co., 1933).
40	Mitchell, Ralph A. en Shafer, Neil: Standard of Depression Script of United States in the 1930’s including Canada and Mexico (Iola, Wisconsin 54990, Krause Publications, 1984).
41	Schwartz, Fritz: Das Experiment von Wörgl (Bern: Genossenschaft Verlag Freiwirtschaftlicher Schriften, 1951), blz. 14.
42	De titel van een boek over hem, geschreven door Norman Muhlen en gepubliceerd in New York in 1939.
43	Schacht, Hjalmar: Abrechnung mit Hitler (Hamburg, 1948), blz. 29 32.
44	Goebbels, Joseph (ed. Hugh Trevor Roper): The Goebbels Diary—The Last Days (Londen, 1978).
45	Marsh, David: The Bundesbank: The Bank that Rules Europe (Londen: Heinemann, 1992), blz. 108.
46	Dodd, William en Dodd, Martha: Ambassador Dodd’s Diary 1933 1938 (New York, 1941), blz. 176.
47	Ritter, Gerhard: Carl Goederer und die Deutsche Widerstandbewegung (Stuttgart, 1954).
48	Marsh, David:The Bundesbank: The Bank that Rules Europe (Londen: Heinemann, 1992), blz. 110.
49	De bronnen hiervoor komen vooral van internetwebsites, in het bijzonder http://transacton.net/money/community. Deze site onderzoekt data van een groot aantal andere sites, o.a.: Landsman Community Services, Canada; Letslink, UK; ‘Grains de Sel’, Frankrijk (http://altern.com/sel/letsww.htm); Time Dollar Institute, Washington D.C. Duitse landen: (http://www.talent.ch/adr/ letslist.htm en Ithaca Hours: http://www.publiccom.com/web/ithacahours.
50	Linton, Michael en Greco, Thomas: ‘The Local Employment and Trading System’, in Whole Earth Review, nr. 55, zomer 1987. Voor een van de beste overzichten van LETS en andere alternatieve stelsels zie ook Greco, Thomas: New Money for Healthy Communities (Thomas Greco, Publisher. P.O.Box 42663, Tucson A.R. 85733).
51	Aangepast van Greco, Thomas: ibid., blz. 92.
52	UK Department of the Environment: Rural England (HMSO, 1996); Social Exclusion Unit: Bringing Britain Together (HMSO, 1998).
53	Barnes, Helen; North, Peter en Walker, Perry: LETS on Low Income (Londen: New Economics Foundation, 1996); Croall, Jonathan: LETS Act Locally (Londen: Gulbenkian Foundation, 1997).
54	Tony Blair in een toespraak voor de National Council for Voluntary Organizations (januari 1999).
55	Mowat, Ian: The growing trend toward Local Exchange Trading Systems within Industrialised Nations (Ererede voor de Economische Faculteit van de Universiteit van Strathclyde, 1997 ‘98), blz. 3 4.
56	New Economics Foundation: Community Works, geciteerd in New Economics Magazine nr. 41, voorjaar 1997.
57	Jackson, Mark: Helping Ourselves: New Zealand’s Green Dollar Exchanges (Bendigo: La Trobe Universiteit, P.O.Box 199, Bendigo, 3550 Victoria, Australië, 1996). Het is ook interessant dat dit proefschrift het resultaat was van het ANZAC uitwisselingsprogramma, een wederzijdse regeling tussen Australië en Nieuw Zeeland voor mensen die zich op hun gebied hebben onderscheiden en baat zouden kunnen hebben bij onderzoek in het andere land. Mark Jackson kan ook bereikt worden via e mail, op: 240102@basil.bendigo.latrobe.edu.au
58	Persbericht van het Australian Social Security Office, 8 december 1993.
59	Suffrin, Claire en Marc Heber: Appèl aux Intelligences. De getuigenissen over het gebruik van het systeem komen van het Maison de l’Amitié, Allée du Nondeux, 5570 Beauraing, België.
60	Bronnen: 50 ans de Cercle Économique WIR (publicatie ter ere van de 50e verjaardag van de WIR), oktober 1984. Une entreprise de services et une banque pour le développement économique des PME, publicatie van WIR. Ook: E. Simon: Entstehung und Entwicklung des Schweizerischen Wirtschaftringes; en P. Enz: Wie und warum der WIR entstand.
61	WIR Nachrichten, nr. 1, november 1934.
62	Toespraak door Werner Zimmerman, najaarsconferentie 1954.
63	Douthwaite, Richard: Short Circuit: Strengthening Local Economies for Security in an Unstable World (Dublin: A Resurgence Book, 1996).
64	Gebaseerd op persoonlijke gesprekken met Kato san in Tokio in september 1999 en op uittreksels van verscheidene documenten, waaronder Kato, Toshiharu: Silicon Valley Model (NTT Books, in de Japanse taal); en de website http:/kingfisher.kuis.kyoto u.ac.jp/ecomoney/reports/topicsinJapan.html.
65	Kato, Toshiharu: ‘Silicon Valley Wave: Toward the Creation of the Next Generation Information Society’ (cursivering toegevoegd).
66	Kato, Toshiharu: ‘Eco Money: Its Significance and Possibilities in the 21st Century.’
67	Zie de Washington Post, maandag 20 mei 1991. Ook The Berkshire Record, 26 april 1991, blz. B1. Deze vier experimenten en ook nog enkele andere worden geanalyseerd in Greco, Thomas: New Money for Healthy Communities (Tucson, A.R., Thomas Greco Publisher, P.O.Box 42663, A.R. 85733).
69	Marketing, 9 mei 1996.
70	Boyle, David: ‘E Money’ (Financial Times Special Report, december 1999).
68	Worthington, Steve en Halsworth, Alan: ‘Leominster card boosts town fortune’, Retail Week, 28 juni 1996.
71	Dit veldonderzoek werd uitgevoerd met betrekking tot het BREAD systeem, een zeer jong systeem van een plaatselijke munteenheid, werkzaam in Berkeley, Californië. Erkend moet worden dat de steekproef van 40 geïnterviewde personen te klein was om statistisch significant te zijn, maar 22 geïnterviewden zeiden dat zij begonnen waren met het aanbieden van de specifieke diensten als direct gevolg van het totstandkomen van BREAD. Zie Kobayashi, Kazunori: Community Currency (ongepubliceerde scriptie, 9 mei 1999). Berkeley Bread Case Study. Meer harde gegevens over de sociale en micro economische gevolgen van complementaire munteenheden zouden duidelijk nuttig zijn.
72	Desmonde, William H.: Magic, Myth and Money (New York: The Free Press, 1962), blz. 25.
73	Bruce, Judith: Families in Focus (New York, Population Council Publications, 1995). Ook besproken in een artikel door Tamar Lewin: ‘The decay of families is global, study says’, New York Times (31 mei 1995, blz. A5).
74	Bron: ‘The family: home sweet home’, The Economist (9 september 1995), blz. 26.
76	Bennet, William: Index of Leading Cultural Indicators (New York: Touchstone, 1994).
75	Schaef, Anne Wilson: Native Wisdom for White Minds: Daily Reflections Inspired by the Native Peoples of the World (New York: One World Ballantine Books, 1995).
77	Er is uitgebreide antropologische literatuur over gemeenschappen en de ‘geschenkeneconomie’ die daaraan ten grondslag ligt. De beste werken op het gebied van geschenkeneconomieën zijn de klassieken van Mauss, Marcel: ‘Essai sur le Don: Forme et Raison de l’échange dans les sociétés archaiques’ in L’Année Sociologique I (1923 ‘24), blz. 30 186; en: Hyde, Lewis: The Gift: Imagination and the Erotic Life of Poverty (New York: Vintage Books, 1983, 3e dr.). Zie ook Levi Strauss, Claude: The Elementary Structures of Kinship, vertaald door James Bell e.a. (Boston: Beacon Press, 1969).
78	‘Venerable Beads’ in Discover: The World of Science (oktober 1998), blz. 26 28.
79	Bhikku, Thanissaro: ‘The Economy of Gifts: An American monk looks at the traditional Buddhist economy’, Tricycle: The Buddhist Review (winter 1996), blz. 56. Cursivering toegevoegd.
80	Marshall, Lorna: ‘Sharing, Taking and Giving: Relief of Social Tension Among the Kung Bushmen’ in Africa (tijdschrift van het International Africa Institute), 31, nr. 3 (juli 1961), blz. 231 249.
81	Raymond Firth had een ingewikkeld diagram van een hele pagina nodig om dit proces van 24 stappen uit te leggen. ‘Marriage gifts among the Tikopia’ in Primitive Polynesian Economy (Londen, 1939).
82	Malinowski, Bronislaw: Argonauts of the Western Pacific (Londen: George Routledge & Sons, 1922).
83	Barnett, H.G.: ‘The nature of Potlatch’ in American Anthropologist, vol. 40, nr. 3 (juli september 1938), blz. 349 358.
84	Hagstrom, Warren O.: The Scientific Community (New York: Basic Books, 1965), blz. 22.
85	Wilber, Ken: Sex, Ecology, Spirituality: The Spirit of Evolution (Boston en Londen: Shambala, 1995).
86	Interview met prof. Kind, gepubliceerd in de Boston Globe, 3 november 1980, blz. 19
87	Onderzoek uit 1995 door Paul Ray van American Lives Inc., het voornaamste onderzoek naar waardeveranderingen in Amerika.
88	The Multinational Monitor, april 1989.
89	Boyle, David: ‘Time Brokers’, The Guardian (16 december 1998).
90	Watford Council: Choice, Independence and Affluence: Better Government for Older People: The Watford Project (Watford, maart 1998).
91	US News and World Report, 30 december 1996, blz. 72.
92	Ideeën zijn aangedragen door David Boyle in zijn hoofdstuk over ‘Volunteer Currencies’ (Financial Times Management Report, december 1999).
93	Artikel van Lina Fina in The Washington Post (donderdag, 1 februari 1996).
94	Diverse bronnen, waaronder eigen interviews met plaatselijke ambtenaren gedurende een reis naar Curitiba in 1996/’97. Over de ontwikkelingsstrategie van Curitiba is enige informatie in het Engels gepubliceerd; zie Rabinovitch, Jonas: ‘Curitiba: Toward sustainable urban development’ in Environment and Urbanization, vol. 4, nr. 2 (oktober 1992) blz. 62 73; en Rabinovitch, Jonas en Leitman, Josef: ‘Urban Planning in Curitiba’ in Scientific American (maart 1996), blz. 46 53.
95	In meer recente jaren is een groot gedeelte van de distributie van buskaartjes overgenomen door de particuliere sector; per maand geven ondernemingen 50 kaartjes aan hun werknemers. Daarnaast is de ruil van vers fruit en verse groenten tegen afval toegenomen. In de vakantieseizoenen worden Panetone’s en andere feestelijke etnische voedingsmiddelen geleverd in ruil voor ‘afvalgeld’.
96	De respectievelijke groeivoeten per inwoner tussen 1980 en 1995 zijn: 277% voor Curitiba, 190% voor Paraná en 192% voor Brazilië. Statistieken uit Informaciones Socioeconomicas, uitgegeven door de Prefeitura da Cidade Curitiba (1996), vergeleken met de Braziliaanse databases van SACEN, IPARDES en SICT/ICPI
97	Bron: A l’écoute du Japon (Brussel: Informatiebulletin van de Japanse Missie bij de Europese Unie), 3 juli 1995, blz. 7 8. 98 Bronnen omvatten persoonlijke gesprekken; het Commonweal, Inc. Business Plan (18 juli 1998); Hodroff, Joel: Creating Jobs in a Decade of Downsizing: Introducing the Commonweal Currency Exchnage Network (17 maart 1995); Morris, David: Institute for Self Reliance: Memorandum on C$D (Washington D.C., 1995); Commonweal, Inc. (P.O.Box 16299, Minneapolis MN55416) Building Positive Futures for Youth and Communities (Minneapolis, voorjaar 1998) 99 Rheingold, Howard: Virtual Communities: Homesteading on the Electric Frontier (New York: Harper Perennial, 1993). Zie ook Jones, Steve, ed.: Cybersociety (Thousand Oaks, C.A: Sage Publishers, 1995) en Jones, Steve, ed.: Virtual Culture Cybersociety (Thousand Oaks, C.A.: Sage Publishers, 1995).
100	Business Week (5 mei 1997, blz. 80).
101	Issing, Otmar, tijdens de Annual Hayek Memorial Lecture, georganiseerd door het Institute of Economic Affairs, Londen, 27 mei 1999.
102	European Central Bank Report, 1998, blz. 106.
103	Lucas, Robert E. jr.: ‘Nobel Lecture: Monetary Neutrality’, Journal of Political Economy, vol. 104 4, 1996.
104	Schrage, Michael: ‘Frequent Purchaser Programms Emerging as the Currency of the 90’s’, The Washington Post, vrijdag 10 juli 1992.
105	Europese Commissie: Green Paper on Social Policy, Brussel, 1993.
106	Boisonnat, F.: ‘Combating unemployment, restructuring work’, International Labor Review, vol. 135, nr. 1, 1996.
107	Bergsten, Fred: ‘The Dollar and the Euro’, Foreign Affairs (juli/augustus 1997), blz. 86.
108	Carlino, Gerald en Defina, Robert: ‘Monetary Policy and the US States and Regions: Some Implications for European Monetary Union’, Federal Reserve of Philadelphia Working Paper No. 98 17 (1998).
110	Een van de beste samenvatting van dit argument is gegeven door prof. Otmar Issing, in zijn kritiek op het voorstel van Hayek voor meervoudige particuliere munteenheden: ‘Bij afwezigheid van één enkele eenheid zal de financiële verslaglegging in kwaliteit afnemen. Dit zal waarschijnlijk leiden tot zeer matige coördinatie van de economie, waarbij de effectiviteit van gedecentraliseerde besluitvorming in ondernemingen en huishoudens, die het kenmerk van kapitalistische economieën is, in de waagschaal wordt gesteld en de productieve macht van de economie ernstig in gevaar wordt gebracht.’ Issing, Otmar: ‘Hayek Currency Competition and European Monetary Union’, Deutsche Bundesbank, Auszüge aus Presseartikelen (27 mei 1999), blz. 11.
109	Robert Wood Johnson Foundation: Service Credit Banking Project Site Summaries (University of Maryland Centre of Aging, 1990).
111	De titel van het voorwoord van Rueff, Jacques: The Age of Inflation, vertaald door A.H. Meeus en F.G. Clarke (Chicago: Henry Regnery Co., 1964).
112	Schattingen van Edouard Parker, gepresenteerd in Sunter, Clem: The High Road: Where are we Now? (Kaapstad: Tafelberg, Human and Rouseau, 1996).
113	McKibben, Bill: ‘A Special Moment in History’, Atlantic Monthly (mei 1998).
114	BBC World Report, 24 augustus 1998.
115	Klaus Toepfer, hoofd van het UN Environmental Program, tijdens een presentatie van het rapport in Nairobi.
116	De juiste wiskundige factor voor het disconteren van een geldstroom met een discount rate ‘d’ in jaar ‘N’ is: 1/(1+d) tot de Ne macht. De meeste financiële studieboeken hebben een bijlage met voorbewerkte tabellen voor deze factoren.
117	Korten, David: When Corporations Rule the World (San Francisco: Berret Koehler Press, 1995), blz. 108.
118	Schatting van de kosten van een wereldwijde reservemunteenheid op basis van 27 grondstoffen, door Albert Hart van de Universiteit van Columbia, Nicholas Kaldor van King’s College in Cambridge, Engeland en Jan Tinbergen van de Nederlandse Economische Hogeschool: The Case for an International Reserve Currency (Genève: gepresenteerd op 17 februari 1964; document UNCTAD 64 03482).
119	Zie bijvoorbeeld: Harmon, Elmer: Commodity Reserve Currency (New York: Columbia University Press, 1959); Graham, Benjamin: World Commodities and World Currency (New York: McGraw Hill, 1944) and Storage and Stability (New York: McGraw Hill, 1937); Albert Hart van Columbia University, Nicholas Kaldor van King’s College in Cambridge, Verenigd Koninkrijk en Jan Tinbergen van de Nederlandse Economische Hogeschool: The Case for an International Reserve Currency (Genève: gepresenteerd op 17 februari 1964; document UNCTAD 64 03482); St Clare Grondona: Economic Stability is Attainable (Londen: Hutchison Benham Ltd, 1975); Ian Gondriaan: How to Stop Deflation (Londen, 1932); W.S. Jevons: Money and the Mechanism of Exchange (1875).
120	Keynes, John Maynard: The General Theory of Employment, Interest and Money (Londen: MacMillan, 1936), blz. 234.
121	Details in: Details in: http://www.rich.frb.org/monetarypol/marvin.htm en een samenvatting in http://www.wired.com/news/politics/0,1283,32121,00.html.
122	Keynes (1936), hfdst. 32, blz. 355.
123	Suhr, Dieter: Capitalism at Its Best: The Equalisation of Money’s Marginal Costs and Benefits (Augsburg, Duitsland: Universiteit van Augsburg, 1989). 124 De beste bron voor het Egyptische geldstelsel is: Preisigke, Friedrich: Girowesen im Griechischen Ägypten enthaltend Korngiro, Geldgiro, Girobanknotariat mit Einschluss des Archivwesens (Straatsburg: Verlag von Schlesier & Schweikhardt, 1910; herdrukt door Hildesheim, New York: Georg Olms, 1917).
125	Zie Mysterium Geld: Emotionale Bedeutung und Wirkungsweise eines Tabus, waarin twee historische precedenten van de gevolgen van een munteenheid met vertragingsvergoeding op de samenleving en de economie uitgebreid worden behandeld: Egypte en het midden van de Middeleeuwen (10e tot 13e eeuw). Daarin wordt een verband getoond tussen een munteenheid met vertragingsvergoeding en de ongebruikelijke welvaart. Voor Europa wordt deze periode soms ‘de eerste Europese Renaissance’ en ‘het tijdperk der kathedralen’ genoemd.
126	Dolde, Walter: ‘The Use of Foreign Exchange and Interest Rate Management in Large Firms’, University of Connecticut School of Business Administration, Working Paper 93 042 (Storra, Conn., 1993), blz. 18 19.
127	Dolde, Walter: Ibid. De 85% van de ondernemingen die routinematig aan hedging doen hebben een gemiddeld kapitaal van $8 miljard, vergeleken met $2,5 miljard voor de 15% die nooit aan hedging doen (zie voorbeeld 1 op blz. 23 24).
128	Boyle, David C.: ‘Barter Currencies’, Financial Times Management Report (speciale uitgave, december 1999).
129	Krugman, Paul: ‘The Return of Depression Economics’, Foreign Affairs (januari februari 1999), blz. 42 74.
130	Tibbs, Hardin: ‘Sustainability’, Deeper News (Global Business Network: januari 1999), blz. 29
131	De eerste zeven van de in totaal negen hier genoemde vormen van intelligentie werden al vastgesteld door Howard Gardner in Project Zero op Harvard en beschreven in zijn Frames of Mind. Een andere versie van dezelfde stelling bij Armstrong: Seven Kinds of Smarts: Identifying and Developing your Multiple Intelligences (Plume Books, 1999).
132	Tibbs, Harding: Report for the Global Business Network ‘Sustainability’, Deeper News (vol. 3, nr. 1, januari 1999), blz. 5.
133	World Commission on the Environment and Development: Our Common Future (Oxford University Press, 1989), blz. 200.
134	Daly, Herman E. en Cobb, John B.: For the Common Good (Boston: Beacon Press, 1989).
135	Ehrlich, P.R. e.a.: Ecoscience: Population, Resources, Environment (San Francisco: W.H. Freeman, 1977).
136	Geciteerd in Flemons, Douglas G.: Completing Distinctions (Boston en Londen: Shambhala, 1991), blz. 112.
137	Flemons, Douglas G.: Completing Distinctions (Boston en Londen: Shambhala, 1991), blz. 32.
138	Een diepgaande behandeling van deze ideeën, in de taal van de westerse systeemtheorie, is beschikbaar gemaakt door Yongming Tang: ‘Fostering Transformation through Differences: the Synergic Inquiry (SI) framework’, Revision, Special issue on Transformative Learning (vol. 20, nr. 1, zomer 1997), blz. 15 19.
139	Tarnas, Richard: The Passion of the Western Mind (New York: Balantine Books, 1993), blz. 445.
140	Meadows, Donella e.a.: Beyond the Limits (Post Mills, Vermont: Chelsea Green Publishing, 1992).
141	Tibbs, Hardin: ‘Sustainability’, Deeper News (Global Business Network: januari 1999).
142	Tibbs, Hardin: Ibid., blz. 39.
143	Zie Ray, Paul en Anderson, Sherry Ruth: The Cultural Creatives (New York: Harmony Books, 2000). Ook: The Integral Cultural Survey: A Study of the Emergence of Transformational Value in America (Research Monograph, gesponsord door het Fetzer Institute en het Institute of Noetic Sciences, 1996).
144	Elgin, Duane en LeDrew, Coleen: Global Paradigm in Change: Is a Shift Underway? (San Francisco, C.A.: State of the World Forum, 2 6 oktober 1996), blz. 20.
145	Eisenberg, David MD e.a.: ‘Unconventional Medicine in the United States’, The New England Journal of Medicine 328: 246 252 (28 januari 1993).
146	Langone, John: ‘Alternative therapies challenging the mainstream’, Time Special Issue, najaar 1996, blz. 40.
147	Furness, William Henry III: The Island of Stone Money (1910), blz. 93, 96 100.
148	Friedman, Milton: Money Mischief: Episodes in Monetary History (New York: A Harvet book: Harcourt Brace and Co., 1992), blz. 6 7.
149	Internationaal Monetair Fonds (IMF): International Financial Statistics, vol. 47/7 (Washington D.C., juli 1994), blz. 8.
150	Cassidy, John: ‘The New World Disorder’, The New Yorker (26 oktober en 2 november 1998), blz. 199 200.
151	De titel van een boek van John Kenneth Galbraith over de nieuwe samenleving waarin we ons begeven hebben.
152	Waldrop, Mitchell: ‘The trillion dollar vision of Dee Hock’, Fast Company (oktober november 1996).
153	Durrance, Bonnie: ‘The Evolutionary Vision of Dee Hock: from Chaos to Chaords’, Training and Development (april 1997), blz. 26.
154	Huddle, Noric: Butterfly: A tiny tale of great transformation (New York: Huddle Books, 1990).
155	Greenspan, Alan: ‘Fostering Financial Innovation: The Role of Government’, in The Future of Money in the Information Age (Washington: Cato Institute, 1997), blz. 48.
156	Bron: Forrester Research, gebaseerd op interviews met directeuren van talloze ondernemingen.
157	Schattingen van de International Reciprocal Trade Asociation (IRTA).
158	De hoofdstukken 5 en 6 geven veel voorbeelden van dit proces, dat al werkzaam was aan het einde van de 20e eeuw
159	Interview op New Dimension Radio.
160	Jevons, William Stanley: Money and the Mechanism of Exchange (Londen, 1875).
161	Heichelheim, F.M.: An Ancient Economic History (Leiden, 1958), vol. III, blz. 122.
162	Davies, Glyn: A History of Money from Ancient Times to the Present Day (Cardiff: University of Wales Press, 1994), blz. 180.
163	Goodrich, L.C.: A Short History of the Chinese People (Londen, 1957), blz. 152.
164	Dent, J.M.: The Travels of Marco Polo (Londen, 1908), hfdst. XVIII van de originele tekst, blz. 202 205 in vertaling.
165	Durban, Charles F.: ‘The Bank of Venice’, Quarterly Journal of Economics, vol. 6, nr. 3, april 1982.
166	Op elk dollarbiljet van de VS staat geschreven: ‘This note is legal tender for all debts public and private’. In de praktijk betekent dit het volgende: als u iemand geld schuldig bent en hij of zij weigert om uw aanbod om met dollarbiljetten te betalen te aanvaarden, kunt u weglopen en de schuld gewoon vervallen verklaren. Zo nodig zal de rechter u daarin steunen.
167	Het handvest met betrekking tot het monopolie om papiergeld uit te geven werd in 1694 door koning Willem van Oranje aan de Bank of England gegeven toen hij dringend 1,2 miljoen pond extra nodig had voor een oorlog tegen de Fransen. Evenzeer werd in Zweden het recht om geld uit te geven overgedragen aan de Bank van de Goederen van het Koninkrijk toen de Kroon dringend geld nodig had om een oorlog tegen Denemarken te financieren. Hoewel het invoeren van papiergeld de overdracht van het recht om geld uit te geven van de Kroon naar banken mogelijk maakte, was oorlog de directe oorzaak van dat proces.
168	Galbraith, John Kenneth: Money, Whence it Came, Where it Went (Londen: André Deutsch, 1975).
169	Omdat de regels aangeven dat slechts 10% van een storting als ‘reserve’ moet worden aangehouden als de klant zijn geld opneemt. 90% is daardoor beschikbaar voor het aangaan van nieuwe leningen. Het veranderen van dat percentage is een van de technieken waarmee een centrale bank de hoeveelheid creditgeld die banken kunnen creëren, kan beheersen. De exacte percentages variëren ook met de soort storting: hoe langer de depositotermijn, hoe lager het percentage ‘reserves’ dat nodig is. De regel van 90% in dit voorbeeld, waardoor een ‘multiplier’ van ongeveer 9:1 ontstaat, is slechts een gemiddelde om als voorbeeld te dienen.
170	Mayer, Martin: The Bankers (New York: Weybright and Talley, 1974), blz. 16.
171	Mayer, Martin: The Bankers: The New Generation (New Tork: Truman Talley Books/Dutton, 1997), blz. 16 en 19.
172	In hoofdstuk 3 werd aangetoond dat Frequent Flyer Miles steeds meer een particuliere munteenheid (‘ondernemingsgeld’ in het jargon) worden. Zijn Frequent Flyer Miles een van de munteenheden van de toekomst?
173	Moore, Carl H. en Russell, Alvin E.: Money: Its Origin, Development and Modern Use (Jefferson N.C: McFarland, 1987), blz. 74.
174	Friedman, Milton: ‘Quantity Theory of Money’ in Money (New York, Londen: W.W. Norton, ‘The New Pelgrave’, 1989), blz. 15.
175	De gegevens van tabel P.1 voor de jaren 1970 tot 1990 komen uit Deane, Marjorie en Pringle, Robert: The Central Banks (New York: Viking, 1995), blz. 352 354, aangevuld met het Monthly Bulletin of Statistics van 1990 tot 1996 van het International Labor Office.
176	Byrne, E.H.: Genovese Shipping in the 12th and 13th Century (Cambridge, Mass.: Mediaeval Academy of America), 1930, blz. 14.
177	Bank for International Settlements (BIS): Triennal Central Bank Survey of Foreign Exchange and Derivatives Market Activity (september 1998).
178	Antwoord: geen van deze antwoorden is goed. Twee biljoen seconden brengt ons terug naar een tijdstip dat nog vóór de Neolithische periode (5000 v.C.) ligt en zelfs nog vóór het Cro Magnon (40.000 v.C.). Om precies te zijn: twee biljoen seconden is gelijk aan iets meer dan 63.419 jaar!
179	Deze statistieken zijn afgeleid van de totale dagelijkse valutatransacties zoals die elke drie jaar worden gerapporteerd door de BIB, en vergeleken met de Jaarlijkse Wereldhandel gedeeld door het aantal dagen. Enkele van deze valutatransacties zijn dubbel geteld, omdat een bank bijzonder grote valutaposities van klanten wellicht niet in haar boeken wil hebben en ze daarom in de markt plaatsen. Aldus kan een enkele speculatieve transactie andere transacties genereren. Ik ken geen betrouwbare statistiek over de exacte grootte hiervan. Maar zelfs als alle speculatieve valutatransacties dubbel zouden worden geteld, waardoor het totale volume van gewone speculatieve transacties wordt verlaagd tot een biljoen, zouden de percentages veranderen in 96% speculatief en 4% ‘echt’ in plaats van 98% versus 2%. Mijn argument blijft zijn waarde behouden. Bovendien verdubbelt nu het volume aan speculatieve activiteiten elke drie jaar, dus het elimineren van de dubbeltelling laat de tijdlijn alleen maar enkele jaren opschuiven.
180	‘Liquiditeit’ en ‘omvang’ van een financiële markt duiden op de mogelijkheid om grote volumes geld te verplaatsen zonder de prijzen significant te beïnvloeden. In een omvangrijke markt zijn er veel mensen die kopen en verkopen. Daarentegen kan in een kleine markt, omdat daarin minder mensen handelen, zelfs een enkele grote transactie de prijzen belangrijk beïnvloeden.
181	Keynes, John Maynard: The General Theory of Employment, Interest and Money (Londen, Macmillan, 1936), blz. 159.
182	In de Hollandse tulpenmanie uit 1637 kreeg het bestaan van termijncontracten de schuld, in 1929 de Trusts, in 1987 de door computers geprogrammeerde handel. Wat deze gevallen gemeen hebben, is dat zij slechts de laatste financiële innovatie van die tijd waren. Een dieper gaande verklaring, toepasselijk op álle belangrijke financiële ineenstortingen van de laatste 350 jaar, zal worden gegeven in Mysterium Geld.
183	Bron: Eisworth, Peter, in The New York Times (16 februari 1999), blz. A1A. Geciteerd uit een artikel van Kristoff, Nicholas D. & Sanger, David E.: ‘How US Wooed Asia to Let Cash Flow in’.
184	Davies, Glyn, A History of Money from Ancient Times to the Present Day (Cardiff, University of Wales, 1994), blz. 646.
185	Geciteerd door Weatherford, Jack: The History of Money (New York, Crown Publishers Inc. 1996), blz. 264.
186	De voornaamste soorten valutaderivaten zijn futures, forwards en opties, waarvan de technische definities zijn: Futures: een valuta futures contract is een overeenkomst om een munteenheid te kopen of te verkopen op een aangegeven tijd en plaats (een ‘commodity beurs) in de toekomst tegen een vandaag overeengekomen prijs. Forwards: hetzelfde als future, bahalve dat de prijs van vandaag is en het contract niet op een beurs verhandeld wordt maar direct met een specifieke financiële instelling (‘Over the Counter’, OTC). Opties: een valutaoptie is het recht, maar niet de plicht, om een munteenheid te kopen (‘call’) of te verkopen (‘put’) tegen een overeengekomen prijs. De ontwikkeling van de optiemarkt is te danken aan de theoretische doorbraken op het gebied van het vaststellen van de prijzen van opties van de professoren Robert Melton en Myron Scholes, waarvoor zij in juni 1997 werden geëerd met de Nobelprijs.
187	Deze instrumenten zijn de bouwstenen wier combinaties de overdracht van vele risico’s mogelijk maken. Sommige van deze combinaties (‘exotics’) kunnen erg ingewikkeld zijn. Al deze instrumten bestaan ook voor commodities anders dan valuta, maar het volume van valutaderivaten, in het bijzonder de OTC handel, doet het volume van alle andere commodities in het niets verdwijnen.
188	Mayer, Martin: The Bankers: the New Generation (New York, Truman Talley Books/Dutton, 1997) blz. 324. Zijn argument: ‘Het duidelijke voorbeeld is de werkplek van de S&P 500 futures op de Chicago Mercantile Exchange, waar een paar honderd ex taxichauffeurs als ‘‘locals’’ werkten en van wie verwacht werd dat ze zouden zorgen voor de dynamische hedging van ‘‘portfolio verzekeringen’’ toen op 19 oktober 1987 de aandelenmarkt instortte.’
187	Telefoongesprek van New York naar Londen, een paar dagen voor de ramp, zoals verslagen door de Financial Times (20 september 1996, blz. 10) en geciteerd uit een boek van Gapper, John en Denton, Nicholas: All that Glitters (Londen, Hamish Hamilton, 1996).
189	Data verkregen uit Peter C.T. Elsworth, ‘The Path of Crisis’, The New York Times (17 februari 1999), blz. A8.
190	Cassidy, John: ‘The New World Disorder’, The New Yorker (26 oktober en 2 november 1998), blz. 199 200.
191	Business Week: ‘Hot Money’ (20 maart 1995), blz. 46.
192	Edey, Malcolm en Ketil Hviding: An assessment of Financial Reform in OECD countries (OECD working paper 154), 1995.
193	In de valutahandel zijn per definitie alle posities altijd tegelijkertijd in twee munten: lang in de ene munteenheid (in het jargon: ‘go long’) en kort (‘go short’) in een andere munteenheid.
194	Deane, Marjorie en Pringle, Robert: The Central Banks (New York: Viking, 1995), blz. 178.
195	Soros, George: The Alchemy of Finance: Reading the Mind of the Market (Londen: Weidenfeld and Nicolson, 1998), blz. 69.
196	Kurtzman, Joel: The Death of Money: How the Electronic Economy has Destabilized the World’s Markets and created Financial Chaos (New York: Simon and Schuster, 1993).
197	Volcker, Paul en Gyohten Toyoo: Changing Fortunes: The World’s Money and the Threat to American Leadership (New York: Times Books, 1992).
198	Carmine Rotondo, valutahandelaar bij de Security Pacific Bank, als geciteerd in Rowen, Hobart: ‘Wielding Jawbone to Protect the Dollar’, Washington Post (15 maart 1987, blz. H 1).
199	Gerth, Jeff en Stevenson, Richard W.: ‘Poor Oversight Said to Imperil World Banking: Tide of Money is Seen as Continuous Threat’, The New York Times (22 december 1997), blz. 1.
200	De titel en de data in het kader zijn afkomstig van het laatste van vier artikelen van dubbele pagina’s die geschreven werden door Kristof, Nicholas D., samen met enkele andere journalisten (The New York Times, 16,17, 18 en 19 februari 1999). Samen geven de vier artikelen een overzicht (in zijn omvang ongekend in de Amerikaanse pers) van de monetaire onrust in de wereld en de gevolgen daarvan voor gewone mensen.
201	Bron: The New York Times (17 februari 1999), blz. A10.
202	Simmel, George: Philosophy of Money (oorspronkelijke Duitse editie: 1900) (2e Engelse editie: Londen & New York: Routledge, 1990).

Bijlage C

1	Daarin is ook opgenomen een gedetailleerd verslag van de ervaringen met systemen van dubbele munteenheden in het Egypte van de farao’s en in de Middeleeuwen in andere delen van Europa. Zie Mysterium Geld: Emotionale Bedeutung und Wirkungsweise eines Tabus (München: Riemann Verlag).
2	Bosma, Arie : Inleiding tot Geschiedenis van Lokale Munten
3	Brief van Jacob Fugger aan Keizer Karel, waarvan het origineel dateert uit 1523. (Dillingen: Fürstliche und Gräfliche Fuggersche Familien u. Stiftungs Archiv).
4	KEIZER KARELS GELDBEURS: GELD EN FINANCIËN IN DE XVIe Eeuw (tentoonstelling Gent 1 24 april 2000, Brussel 15 mei 30 juni 2000).
5	‘Het Muntwezen in de landen van Herwaartsover’, in: Keizer Karels Geldbeurs: Geld en Financiën in de XVIe Eeuw, blz. 147 169.